صورت و ظرایف هنری در شعر حافظ ( ایهام تناسب )

شکر ایزد که به اقبال کله گوشه ی گل

نِخوَت باد دی و شوکت خار آخر شد

در این بیت واژه ی « باد » با دو معنی خود به ذهن انسان می آید : یکی معنی حقیقی آن یعنی « هوا » که مورد نظر شاعر است و دیگری معنی مجازی آن یعنی « غرور » که مورد نظر شاعر نیست ؛ فقط این معنی با واژه ی « نخوت » تناسب دارد .

واژه ی « شوکت » نیز ایهام تناسب دارد : یکی به معنی « شکوه و بزرگی » که مورد نظر بیت است و دیگری به معنی « خار » که مورد نظر نیست و فقط با واژه ی « خار » در بیت تناسب دارد .

***

شود غزاله ی خورشید صید لاغر من

گر آهویی چو تو یک دم شکار من باشی

واژه ی « غزاله » ایهام تناسب دارد :

1- آهو که مورد نظر بیت است .  

2 - آفتاب و خورشید که مورد نظر نیست و فقط با واژه ی « خورشید » تناسب دارد .

***

* در بیت زیر نیز این ارتباط معنایی بین غزاله و خورشید دیده می شود :

آن شاه تند حمله که خورشید شیر گیر

پیشش به روز معرکه کمتر غزاله بود

***

در بیت زیر کدام واژه ها می توانند ایهام داشته باشند ؟! خوب بنگرید :

به آفتاب نظر شیر آفتاب بگیر 

به ابروان دو تا قوس مشتری بشکن

« شیر آفتاب » می تواند اضافه ی تشبیهی باشد یعنی آفتاب همانند شیری تصوّر شده است . در ضمن « شیر » می تواند به معنی « برج اسد » نیز باشد ؛ همان جا که خانه ی مخصوص خورشید است .

همچنین « قوس » هم به معنی « کمان » و هم « یکی از برج های دوازده گانه » است که جایگاه مخصوص سیاره ی مشتری می باشد .

برگرفته شده با تلخیص : ( گمشده ی لب دریا ، دکتر تقی پورنامداریان ، 114 - 115 )